خراسان رضوی، استانی در شمال شرقی ایران.

این استان با وسعت ۵/116485 کیلومترمربع در مختصات جغرافیایی ۵۶ درجه و ۱۴ دقیقه تا ۶۱ درجه و ۱۶ دقیقه طول شرقی و ۳۳ درجه و ۵۱ دقیقه تا ۳۷ درجه و ۴۲ دقیقه عرض شمالی قرار دارد. از شمال به کشور ترکمنستان، از جنوب به استان خراسان جنوبی، از شرق به کشور افغانستان و از غرب به استان سمنان محدود شده و دارای ۲۸ شهرستان (باخرز، بجستان، بردسکن، بینالود، تایباد، تربت ‌جام، تربت حیدریه، جغتای، جوین، چناران، خلیل‌آباد، خواف، خوشاب، داورزن، درگز، رشتخوار، زاوه، سبزوار، سرخس، فریمان، فیروزه، قوچان، کاشمر، کلات، گناباد، مشهد، مه‌ولات و نیشابور)، 70 بخش، ۷۷ شهر و ۱۶۴ دهستان است (سازمان برنامه... ۱۳۹۶، ص ۵۳-60). برابر آخرین تقسیمات سیاسی استان خراسان رضوی در سال ۱۳۹۸ دو شهرستان جدید تحت عنوان صالح‌آباد (2 بخش، ۲ شهر و ۴ دهستان) و کوه سرخ (2 بخش، ۲ شهر و ۴ دهستان) در این استان ایجاد شده است. شهر مشهد مرکز این استان و در فاصله ۸۹۳ کیلومتری شرق شهر تهران قرار دارد (محاسبه...، بش).

در این استان سه نوع عمده از ناهمواری‌ها گسترش دارد که شامل سرزمین‌های مرتفع، چاله‌ها و فرورفتگی‌ها و سرزمین‌های پست و هموار می‌شوند:

- ارتفاعات استان در دوطبقه شمالی و جنوبی طوری واقع ‌شده است که غالب ارتفاعات در امتداد شمال غرب-جنوب شرق مشاهده می‌شود، این ارتفاعات ۳۵ درصد از وسعت استان را در برگرفته که مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از: الف) کوه‌های بخش شمالی استان خراسان رضوی که خود شامل دو رشته‌کوه هزارمسجد -کپه‌داغ و آلاداغ-بینالود است. رشته‌کوه هزارمسجد-کپه‌داغ در حدفاصل بین دره گرگان تا رودخانه هریرود گسترش داشته و به‌صورت چین‌های گسترده و موازی قرار دارند که در بین آن چاله‌های تکتونیکی کشف‌رود- اترک جای گرفته است. بلندترین نقطه این رشته‌کوه هزارمسجد با ارتفاع ۳۱۵۰ متر در شمال شهر چناران قرار دارد، رشته‌کوه آلاداغ-بینالود که خود ادامه و یا حتی قسمتی از چین‌خوردگی البرز است و بین گسل میامی شاهرود تا ارتفاعات هندوکش در خاک افغانستان امتداد دارد. بلندترین نقطه این رشته‌کوه نیز با ارتفاع ۳۳۳۵ متر قله شیرباد در شمال شرقی شهر نیشابور و جنوب غربی روستای زشک قرار دارد. از دیگر قلل مهم این سلسله از ارتفاعات می‌توان به قله بینالود با ارتفاع ۳۲۱۱ متر، فلسکه ۳۱۳۵ متر، قله شاه‌جهان ۳۰۸۶ متر و قله چمن با ارتفاع ۲۷۹۲ متر اشاره کرد؛ ب) ارتفاعات بخش جنوبی استان که دربرگیرنده سه واحد شمالی (جغتای)، مرکزی (کوه‌‌سرخ) و جنوبی (قسمت‌هایی از کوه تون در فردوس و ارتفاعات گناباد) است؛ ج) کوه‌های منفرد و قلل پراکنده که عمدتاً در بخش‌های جنوبی استان قرار دارند.

- چاله‌ها و فرورفتگی‌های استان عبارت‌اند از: تراف کشف‌رود-اترک: این تراف یک چاله طولی با روند شمال غربی- جنوب شرقی است و حداکثر پهنای آن در مشهد به ۲۵ کیلومتر می‌رسد.

- چاله‌های فرونشستی و گرایتی: این گروه از چاله‌ها عمدتاً در جنوب بینالود و جنوب استان واقع شده و شامل موارد ذیل می‌شود: فروافتادگی سبزوار، فرورفتگی جلگه رخ، فرونشست کاشمر بردسکن، چاله فروافتاده بجستان و سایر چاله‌ها و فرورفتگی‌های محلی.

- دشت‌ها و سرزمین‌های پست و هموار استان: در داخل چاله‌ها، تراف‌ها و دره‌های وسیع استان بر اثر دخالت عوامل بیرونی، مناطق پست و هموار، یا دشت‌ها پدید آمده‌اند که با مقیاس‌های گوناگون و حالات مختلف گسترش ‌یافته‌اند، دشت مشهد، دشت نیشابور، دشت کاشمر-درونه، جلگه رخ، دشت سبزوار، دشت قوچان، دشت تربت ‌جام، تایباد، دشت گناباد، دشت بجستان، دشت سرخس دشت تربت حیدریه و مانند آن از جمله این دشت‌ها هستند (رهنما و آقاجانی، ص ۸-13).

استان خراسان رضوی شامل ۴ حوضه آبریز اصلی اترک، قره‌قوم، کویر مرکزی و نمک‌زار خواف است. حجم جریانات سطحی رودخانه‌های استان خراسان رضوی نیز، حدود ۲/2 میلیارد مترمکعب است که بخش اعظم آن، بیش از ۱۵۰۰ میلیون مترمکعب در حوزه اصلی قره‌قوم واقع در شهرستان‌های سرخس، کلات، قوچان، مشهد و چناران است. بهره‌برداری از آب‌های سطحی در استان، عمدتاً به روش سنتی از دبی پایه رودخانه‌ها صورت می‌گیرد؛ فقط حدود ۲۵ درصد که مربوط به جریان‌های سیلابی است، توسط بندها، سدها و تأسیسات ساخته‌شده مهار می‌شوند (همان، ص ۲۸). در این استان ۲۷ سد وجود دارد که حجم ذخیره آن‌ها به‌طورکلی ۱۵۵۵ میلیون مترمکعب و حجم آب قابل تنظیم آن‌ها ۵۸۳/55 میلیون مترمکعب است (سازمان جهاد...، ص۱۸۵). مهم‌ترین جریانات آب سطحی این استان نیز عبارت‌اند از: رودخانه شاندیز، طرقبه، جاغرق، طرق، کشف‌رود، کارده، فریزی، ارداک، بار، خرو، اندراب، عیش‌آباد، کال‌شور، کمایستان، سنگرد، مشکان، بام، داورزن، تبارک‌آباد، شش‌طراز، کال شور و بجستان، فریمان، قلندرآباد، شصت‌دره، ازغند، صنوبر، کال‌سالار، قره‌تیکان، چهچه، کلات، ارچنگان، لاین، چهل‌کمان، هریرود، جام‌رود، روس، بردو و تیمنک (همان، ص ۱۸۹). منابع آب زیرزمینی به تفکیک زیرحوضه‌های استان خراسان رضوی بدین شرح است: از بین ۳۷ دشت استان خراسان رضوی، ۱۲ دشت استان شامل دشت‌های تایباد، جنگل، جوین، سلطان‌آباد، رشتخوار، فریمان، تربت ‌جام، قوچان، شیروان، کاشمر، کرات، مه ولات، فیض‌آباد، مشهد، نریمانی و نیشابور ممنوعه بحرانی هستند. ۲۲ دشت دیگر استان شامل ازغند، بجستان، یونسی، بردسکن، خواف، داورزن، درگز، درونه، رخ، ریوش، زاوه (تربت حیدریه)، زوزن، سبزوار، سنگ‌ بست، سنگرد، قلعه‌میدان، شهر نو، باخرز، صالح‌آباد، جنت‌آباد، عطائیه، عمرانی، بی‌مرغ، گناباد، گیسور و ینگجه ممنوعه عادی هستند و تنها سه دشت آق‌دربند، کلات نادری و گنبدلی از بین دشت‌های استان خراسان رضوی آزاد هستند (رهنما و آقاجانی، ص ۲۸)؛ براین‌اساس در این استان ۶۳۷۲ چشمه با دبی سالانه ۳۵۰ میلیون مترمکعب، ۶۸۰۰ قنات با دبی سالانه ۵۷۹ میلیون مترمکعب، ۱۲۹۱۴ چاه عمیق با دبی سالانه ۵۲۲۴ میلیون مترمکعب و ۱۱۷۰۷ چاه نیمه عمیق با دبی سالانه ۲۴۸ میلیون مترمکعب وجود دارد (سازمان مدیریت...، سالنامه... ۱۳۹۶، ص ۳۴۴).

در خراسان رضوی چهار منطقه اقلیمی به شرح زیر وجود دارد که شامل: اقلیم با آب‌وهوای نیمه‌مرطوب، آب‌وهوای نسبتاً مرطوب تا نیمه‌خشک، آب‌وهوای نیمه‌خشک و آب‌وهوای خشک می‌شود، بیش‌ترین وسعت استان در آب‌وهوای نیمه‌خشک و نسبتاً مرطوب تا نیمه‌خشک قرارگرفته‌اند؛ ناحیه با اقلیم خشک منطقه سرخس و حوضه‌های آن منطقه را شامل می‌شود و نواحی با اقلیم نیمه‌مرطوب بیش‌تر در شمال استان قرارگرفته است که حوضه‌های نیشابور، گلمکان، قوچان، و درگز را دربر می‌گیرد (رهنما و آقاجانی، ص ۲۱).

استان خراسان رضوی دارای سه پایگاه حیات‌وحش و ۲۱ منطقه حفاظت‌شده بوده که در آن انواع پستانداران، مارها و مارمولک‌ها وجود دارند. گونه‌های شناخته‌شده و به ثبت رسیده عبارت‌اند از: قوچ اوریال، پلنگ، گربه وحشی، گرگ، گراز، روباه، شغال، خارپشت گوش بلند، سنجاب زمینی، تشی، کفتار، آهو، بزمچه، سوسمار دم‌دراز ایرانی، خرگوش، گورخر ایرانی، یوزپلنگ آسیایی که برای نخستین بار در مردادماه ۱۳۹۱ مشاهده شد، و انواع پرندگان شامل سارگپه پابلند، عقاب طلایی، تیهو، کبک، کبوتر چاهی، انواع چکاوک جغد کوپک، پرستو، زنبورخوار، سبزقبا، هدهد، چلچله، بلبل، دم‌سرخ ایرانی، دم‌سرخ سیاه، چک‌چک کوهی، طرقه کوهی، زاغ بور، سهره پیشانی‌سرخ، سهره طلایی، گنجشک کوهی، گنجشک خانگی، سار، زاغی، زاغ نوک سرخ، کلاغ ابلق، باقرقره کرکس، انواع عقاب، انواع شاهین و نظایر آن (پناهگاه...، بش).

وسعت منابع و اراضی طبیعی استان خرسان رضوی ۹۷۷۳۵۹۲ هکتار بوده، از این میزان، ۱۵۸۳۶۸۶ هکتار اراضی کشاورزی (زراعی، باغی و آیش) 996157 هکتار جنگل، ۶۵۶۶۰۲۹ هکتار اراضی مرتعی، ۱۲۷۸ هکتار اراضی مسکونی و ۶۲۶۴۴۲ هکتار سایر اراضی طبیعی می‌باشند (سازمان مدیریت...، سالنامه... ۱۳۹۵، ص ۷۹). گونه‌های مهم گیاهان جنگلی استان شامل جنگل اُرس، بنه، پسته وحشی، پده، گلابی وحشی، زرشک، کرکو، آلبالوی وحشی، شیرخشت، تاغ، گز و دغدغک است. (سازمان برنامه...، تحلیل... ، ص ۵-6) و گونه‌های مرتعی که در قالب ۵ جامعه و ۳۳ نوع طبقه‌بندی‌شده و گونه‌های قالب آن نیز عبارت‌اند از: کلاه میرحسن، چوبک، ورک، خارشتر، اشنیان، شپشو، علف شور، درمنه، کاروانکاش، قیچ، بادامشک، چمن، گیسوچمن، تلخه، پنیرک، اسفند (همان، ص ۵۵).

در سال ۱۳۵۵ استان خراسان رضوی ۲۵۲۴۲۳۱ تن جمعیت داشته که از این شمار ۷۱/50 درصد مرد و ۲۹/49 درصد زن بوده‌اند. همچنین ۶۵/42 درصد از جمعیت کل استان خراسان در نقاط شهری و ۳۵/57 درصد در روستاها ساکن بوده‌اند (مرکز...، فرهنگ...، ص ل-ل۱۰)؛ در مهرماه ۱۳۶۵ جمعیت استان خراسان رضوی به ۴۱۳۷۰۱۲ تن افزایش ‌یافت که از این شمار ۷۸/50 درصد مرد و ۲۲/49 درصد زن بوده‌اند. در این سال ۰۵/53 درصد جمعیت در نقاط شهری و ۹۵/46 درصد در نقاط روستایی ساکن بودند (مرکز...، سالنامه... ۱۳۶۵، ص ۲۳). در سال ۱۳۹۵ نیز جمعیت کل استان به ۶۴۳۴۵۰۱ تن افزایش ‌یافت که ۴/50 درصد را مردان و ۵/49 درصد را زنان تشکیل می‌دادند، ۷۳ درصد جمعیت استان ساکن نقاط شهری و بقیه در نقاط روستایی ساکن بودند (سازمان مدیریت...، سالنامه... ۱۳۹۵، ص ۱۲۴).

زبان‌‌شناسان زبان‌های ایرانی را به سه دوره زبان‌های ایرانی باستان، ایرانی میانه و ایرانی نو تقسیم کرده‌اند (ابوالقاسمی، ص ۱۸)؛ زبان پارتی یا پهلوی اشکانی یکی از شاخه‌های زبان‌های ایرانی میانه غربی است که مربوط به خراسان بزرگ یا همان ایالت پارت بوده است، این زبان دربرگیرنده گروهی از لهجه‌های ایرانی میانه بود که در خراسان و بخش جنوبی غربی آسیای میانه و شمال و شمال غربی ایران رواج داشت (اُرانسکی، ص ۲۱۶)؛ در اوایل ورود اسلام به ایران گسترش چشمگیر زبان فارسی دری به سبب گسترش مناسبات بازرگانی موجب شد تا دیگر گویش‌های شرق ایران به‌مرور متروک شوند ازاین‌رو، گونه‌های زبان فارسی دری در شرق ایران از خراسان تا سیستان بر دیگر گویش‌های موجود در آن منطقه غالب شد، بنابراین گویش‌های امروز خراسان غالباً گویش‌هایی از زبان فارسی دری‌اند (یارشاطر، ص ۲۶)؛ یکی دیگر از زبان‌های رایج در خراسان زبان ترکی است. در حال حاضر، زبان ترکی در شمال خراسان در شهرهای کلات، درگز و نیز سبزوار و نیشابور تکلم می‌شود (نجفیان، ص ۱۵-16)؛ جمعیت کردزبان‌های استان خراسان نیز چشمیگیر است، زبان رایج میان کردهای خراسان کردی کرمانچی است که در شهرستان‌های سبزوار، نیشابور، کلات و قوچان تکلم می‌شود (همان، ص ۱۹)، افزون بر موارد فوق، گویش‌های نظیر تاتی، هزارگی، بلوچی و گویش کولیان نیز در خراسان تکلم می‌شود (ایوانف، ص ۱۵۲).

در جمع‌بندی کارکردهای اقتصادی مناطق شهری استان خراسان رضوی، که تأثیر زیادی بر وضعیت اقتصادی استان دارد، می‌توان آن‌ها را در چند دسته به شکل زیر تقسیم‌بندی کرد: نقاط شهری که در آن‌ها فعالیت‌های خدماتی (شامل خدمات بازرگانی، حمل‌ونقل، ارتباطات، خدمات مالی، اجتماعی و شخصی و مانند آن) وجه بسیار غالبی دارد. نقاط شهری تربت حیدریه، سبزوار، سرخس، قوچان، گناباد و مشهد در این گروه قرار دارند؛ نقاط شهری که در کنار خدمات، بخش صنعت در رتبه‌بندی بعدی آن قرار دارد. این نقاط شامل بردسکن، تایباد، تربت ‌جام، چناران، خواف، کاشمر و نیشابور است، بازرگانی وجه غالب این نقاط است؛ نقاط شهری که شاغلان بخش‌های صنعت و کشاورزی آن بیش از ۵۰ درصد است. شهرهای مه‌ولات، کلات، فریمان، درگز و تا حدودی خلیل‌آباد در این دسته قرار دارند (رهنما و آقاجانی، ص ۱۱۴)؛ نزدیکی به مشهد تأثیر به سزایی بر توسعه فعالیت‌های کارگاهی در روستاهای این شهرستان داشته است به‌گونه‌ای که روستاهای مشهد از جایگاه بالایی در بیش‌تر رده‌های کارگاهی برخوردار است و بخش صنعت نیز توسعه‌یافته‌تر از سایر روستاهای شهرستان است. در نقاط روستایی اطراف مشهد، فعالیت‌هایی مانند صنعت، ساختمان، خرده‌فروشی و عمده‌فروشی تعمیر وسایل نقلیه، هتل و رستوران، حمل‌ونقل و انبارداری مستقلات و فعالیت‌های کسب‌وکار از جایگاه بالایی نسبت به سایر بخش‌ها به‌خصوص بخش کشاورزی و شیلات برخوردار است. استفاده زائران و مجاوران از ییلاق‌های اطراف مشهد موجب شده است که زمینه فعالیت بخش‌های مذکور در نقاط روستایی بالا باشد. در نقاط روستایی شهرستان کاشمر بالا بودن درصد اشتغال در بخش صنعت باعث شده که به میزان قابل‌توجهی کارکرد شهری روستاهای اطراف کاشمر افزایش یابد در این خصوص توسعه صنایع مربوط با تولیدات کشاورزی نظیر کشمش پاک‌کنی، تولید و بسته‌بندی آن اهمیت به‌سزایی در توسعه این بخش به‌عنوان یک فعالیت با کارکرد شهری در روستاهای کاشمر داشته است. بیش از هفتاد درصد اقتصاد در نقاط روستایی درگز، رشتخوار، سبزوار و کلات دارای کارکرد روستایی بوده است و بخش غالب آن کشاورزی و دامداری است؛ هم‌چنین در نقاط روستایی شهرستان خواف، بالا بودن درصد بخش ساختمان تأثیر به‌سزایی بر کارکرد شهری اقتصاد روستاهای شهرستان مذکور داشته است. در نقاط روستایی سبزوار افزون بر وجود منابع آبی و خاکی مناسب به‌خصوص در منطقه جوین و دور بودن روستاها از شهرها از مواردی است که باعث شده اقتصاد این نقاط بر پایه کارکرد روستایی باشد (همان، ص ۱۲۴-125).

مهم‌ترین محورهای مواصلاتی استان عبارت‌اند از: مشهد به بجنورد به طول ۲۵۸ کیلومتر، مشهد به بیرجند به طول ۴۹۳ کیلومتر، مشهد به داورزن به طول ۳۱۳ کیلومتر، مشهد به سرخس به طول ۲۰۲ کیلومتر، مشهد به کلات به طول ۱۵۵ کیلومتر (محاسبه...، بش)، همچنین در سال ۱۳۹۶ نیز انواع راه‌های تحت حوزه استحفاظی استان خراسان رضوی ۱۳۵۴۶ کیلومتر بوده است که از این مقدار ۶۵۰۱ کیلومتر راه بین‌شهری و ۷۰۴۵ کیلومتر نیز راه روستایی بوده است و از مجموع راه‌های روستایی ۹۴ درصد آن آسفالت و ۶ درصد آن شوسه و فاقد آسفالت است. از مجموع راه‌های بین‌شهری ۱۱۱ کیلومتر آن آزادراه و ۱۱۵۰ کیلومتر آن بزرگراه است (سازمان مدیریت...، سالنامه... ۱۳۹۶، ص ۴۵۷).

مهم‌ترین آثار تاریخی استان خراسان رضوی عبارت‌اند از: روستای تاریخی پاژ، برج اخنگان، مدرسه عباس‌قلی‌خان، آرامگاه نادری، آرامگاه فردوسی، بنای تاریخی هارونیه که همه آن‌ها در مشهد یا نزدیکی آن قرار دارند؛ آتشکده آذر برزین‌مهر، عمارت امین‌اسلامی، محوطه باستانی شادیاخ، آرامگاه‌های عطار و خیام، مقبره کمال‌الملک، کاروانسرای شاه‌عباسی در نیشابور؛ کتیبه نادری، عمارت خورشید و مسجد کبود گنبد در کلات؛ حمام قیصریه، میل خسروگرد و آرامگاه شیخ ملاهادی سبزواری در سبزوار؛ مدرسه غیاثیه خردگرد خواف؛ رباط شرف سرخس و بسیاری از آثار تاریخی دیگر (اداره کل...، بش).

در باب مفاخر و علمای استان خراسان رضوی باید به شخصیت‌هایی چون خواجه‌نصیرالدین طوسی، خیام، عطار، کمال‌الملک، حکیم ابوالقاسم فردوسی، ابومسلم خراسانی، خواجه نظام‌الملک طوسی، گوهرشاد بیگم، شهید مرتضی مطهری، آیت‌الله سید حسن طباطبایی، آخوند خراسانی، آیت‌الله سید علی خامنه‌ای، میرزا جواد آقا تهرانی، محمدرضا حکیمی، شیخ ملأ هادی سبزواری، احمد کافی، آیت‌الله هاشمی‌نژاد، آیت‌الله حسین وحید خراسانی، آیت‌الله سیدجواد خامنه‌ای، اشاره کرد (مشاهیر...، بش).

خراسان رضوی و انقلاب اسلامی: استان خراسان به خاطر وجود حرم امام رضا(ع) به تعبیر امریکایی‌ها یکی از چند استان عمده مذهبی ایران بوده، در شور انقلابی مردم ایران مشارکت فعالی داشته و مشهد نیز کانون اعتراضات و اتفاقات بزرگ به شمار می‌رفته است که در اینجا به بازگویی شماری از این اتفاقات پرداخته می‌شود. یکی از مهم‌ترین وقایع دوره پهلوی اول واقعه خونین مسجد گوهرشاد است که پس از دستور رضاخان مبنی بر اجرای کشف حجاب به وقوع پیوست. مردم استان خراسان از همان ابتدا در مقابل این طرح استعماری به رهبری «آیت‌الله حاج‌آقا حسین قمی»، «آیت‌الله سید یونس اردبیلی» و «حجت‌الاسلام محمدتقی گنابادی معروف به بهلول»، ایستاده و با آن به مبارزه برخاستند. با گسترش اعتراضات مردمی نسبت به استفاده از کلاه شاپو، حجت‌الاسلام بهلول به سخنرانی پرداخته و مردم را به بست‌نشینی مسجد گوهرشاد دعوت کرد که در جریان مقابله رژیم با این حرکت مردم حدود ۲۵ تَن کشته و ۴۰ تَن مجروح شدند (حکمت، ص۶۶)؛ از اتفاقات مهم دیگر، واکنش مردم خراسان به تصویب لایحه انجمن‌های ایالتی ولایتی در ۱۶ مهر ۱۳۴۱ بود. پس از انتشار مواضع علماء عظام قم، طلاب و روحانیون حوزه مشهد مرکب از آیت‌الله‌العظمی میلانی، آیت‌الله شیخ مجتبی قزوینی، آیت‌الله شیخ حسین وحید خراسانی، سید احمد مدرس یزدی، آیت‌الله شیخ کاظم دامغانی، آیت‌الله شیخ حسنعلی مروارید، آیت‌الله میرزا جواد آقا تهرانی و آیت‌الله سید حسن قمی تشکیل جلسه داده، به بررسی اوضاع و اتخاذ تصمیم‌های مشترک پرداختند. ارسال تلگراف برای اسدالله علم، نخست‌وزیر رژیم، از جمله اقدامات اعضای این مجمع بود (مرکز اسناد...، ص ۲۸). آیت‌الله عباس واعظ طبسی نیز در ماجرای انجمن‌های ایالتی و ولایتی سخنرانی‌های افشاگرانه‌ای کرد که در آن‌ها مفاد لایحه مزبور مورد انتقاد قرار گرفته و مغایر با قوانین اسلامی معرفی شد. نقش مهم دیگر مردم خراسان در حوادث قبل از انقلاب، واکنش آن‌ها به دستگیری امام خمینی(ره) بعد از سخنرانی در مدرسه فیضیه قم بود. دستگیری امام باعث به وجود آمدن موج عظیم اعتراضات خودجوش در قم و تهران بود که به قیام ۱۵ خرداد معروف شد و این قیام حکومت پهلوی را تا مرز فروپاشی پیش برد، واکنش مردم مشهد به قیام ۱۵ خرداد و کشتار مردم از سوی رژیم، به تعطیلی بازارها، بستن مساجد و متوسل شدن به آیت‌الله‌العظمی میلانی برای رهایی دستگیرشدگان بود (مرکز بررسی...، بش). واقعه مهم دیگر ماجرای مسجد فیل بود که پس از بازگشت آیت‌الله میلانی در مهر ۱۳۴۲ به مشهد به وقوع پیوست. مردم و روحانیون استان استقبال پرشوری از ایشان به عمل آوردند. در این میان نقش آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای، شهید حجت‌الاسلام سیدعبدالکریم هاشمی‌نژاد و آیت‌الله عباس واعظ طبسی بیش از سایرین بود. در این روز شهید هاشمی‌نژاد در میان جمعیتی که بیش از ۲۰ هزار تَن تخمین زده می‌شد، به افشاگری علیه رژیم پهلوی پرداخت. ادامه سخنرانی در شب‌های بعد سبب شد تا رژیم نسبت به دستگیری او مصمم شده و اقدام کند. به دنبال این اقدام، مردم با مأمورین رژیم درگیر شده و در نتیجه شمار زیادی زخمی و شهید شدند. پس از مسئله مرجعیت امام(ره) و تکاپویی که در حوزه مشهد به وجود آمد، رویداد دیگری به وقوع پیوست که در حوزه مشهد انعکاس زیادی یافت. این رویداد شهادت آیت‌الله محمدرضا سعیدی از یاران امام(ره) و از انقلابیون مبارز در زندان قزل‌قلعه در ۲۰ خرداد ۱۳۴۹ بود. حجت‌الاسلام احمد کافی از علمای مشهد که در این زمان در تهران مقیم بود، پس از آگاهی از شهادت آیت‌الله سعیدی خود را به مشهد رساند و توانست با کمک روحانیون طرفدار امام(ره)، مجدداً فضای حوزه و شهر مشهد را به تحرک درآورد، در این میان نقش حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، آیت‌الله طبسی، حجت‌الاسلام محمدرضا مهامی و حجت‌الاسلام کافی بیش از سایران بود. این عده که در مقابل آن‌ها شمار زیادی روحانی بی‌طرف نیز حضور داشتند، با شجاعت و هوشیاری موفق به برگزاری مراسم ختمی برای آیت‌الله سعیدی شدند و در مقابل ساواک مشهد را به وحشت انداخت. در مرداد ۱۳۵۴ درگذشت آیت‌الله میلانی نه‌تنها حوزه علمیه مشهد که جامعه شیعی را نیز دچار ضایعه شدیدی کرد. بر اساس آنچه در اسناد ساواک آمده است، در جریان مراسم درگذشت آیت‌الله‌العظمی میلانی، سخنرانی‌ها و موضع‌گیری‌های سیاسی اتخاذ می‌شد که علیه رژیم پهلوی بود و بارها در آن‌ها نام و یاد امام خمینی(ره) مورد تذکر قرار ‌گرفت (همان، بش). به مناسبت هفتم شهدای ۱۹ دی ۱۳۵۶ قم، تظاهرات وسیع مذهبی در مشهد و چند شهر دیگر برگزار شد. امریکایی‌ها در سندی به‌صورت فهرست‌وار به‌تمامی راهپیمایی‌های برگزارشده در دهه اول محرم سال ۱۳۵۷ اشاره می‌کنند و در مورد تظاهرات ۱۰ آذر در مشهد می‌گویند: «تظاهرات دهم دسامبر [19 آذر] در مشهد به خشونت گرایید.... در شب‌های ۵ تا ۹ دسامبر [14 تا ۱۸ آذر] نیز در مشهد تظاهراتی برپا شد. امریکایی‌ها تظاهرات دهم دسامبر مشهد را موجب اضطراب نیروهای انتظامی می‌دانند و می‌نویسند: «باوجود روند مسالمت‌آمیز حوادث در تهران، نیروهای انتظامی به خاطر بروز خشونت در مشهد و اصفهان مضطرب هستند» (همان، بش).

اوج‌گیری فعالیت‌های انقلابی شهر مشهد از خردادماه ۱۳۵۷ هم‌زمان با سالگرد نهضت ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ حوادثی به‌یادماندنی را در تاریخ این شهر به یادگار گذاشت. این فعالیت‌ها در مهرماه سال ۵۷ با بازگشت آیت‌الله خامنه‌ای از تبعید در ایرانشهر، موجی پرشور در میان انقلابیون به راه انداخت (انقلاب... مشهد، بش). 29 آبان ۵۷ تظاهرات عظیمی در مشهد شکل گرفت که به حضور مردم در حرم مطهر منتهی شد. در تعقیب تظاهرکنندگان عوامل سفاک رژیم پهلوی با بی‌حرمتی به ساحت مقدس امام رضا(ع) به تظاهرات کنندگان در حرم مطهر حمله کردند. نقش شهید هاشمی‌نژاد در آن روز محوری بود و هدایت و مدیریت تظاهرات توسط ایشان با همراهی رهبر معظم انقلاب و مرحوم آیت‌الله طبسی انجام‌ ‌گرفت (از هدایت...، بش)، واقعه حمله به بیمارستان امام رضا(ع) در مشهد پس از حمله به حرم رضوی، یکی دیگر از حوادث مهم مشهد در سال ۵۷ بود. این حادثه آن‌قدر اهمیت داشت که امریکایی‌ها یکی از اعضای سفارت خود را برای بررسی آن به مشهد اعزام کردند و سندی را به آن اختصاص دادند. در حقیقت شهر مشهد یکی از نخستین شهرهایی است که حکومت‌نظامی در آن به ناکارآمدی می‌رسد و مدیریت شهر تا حد زیادی به دست انقلابیون می‌افتد (رضایی، بش). چندروز پیش از بازگشت حضرت امام خمینی(ره) به وطن، مردم مشتاقانه آماده استقبال بودند. رژیم پهلوی از این موضوع وحشت زیادی داشت و مانع حضور امام(ره) می‌شد. جمع زیادی از مردم خراسان و مشهد در حرم مطهر تحصن کرده و حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، آیت‌الله واعظ طبسی و آیت‌الله هاشمی‌نژاد نیز در حرم مطهر بست نشسته بودند و اعتصاب ۲۴ ساعته بود. این اعتصاب ادامه داشت تا اینکه حضرت امام خمینی(ره) به ایران بازگشتند (همان، بش).

خراسان رضوی و دفاع مقدس: در ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ حمله سراسری ارتش عراق به ایران آغاز شد (علایی، ص۲۴-25)؛ مردم این استان نیز به منظور مقابله با تهاجم عراق از راه‌های مختلف خود را به مناطق جنگی می‌ر‌ساندند، اولین اعزام سراسری از این استان به شمار ۱۶۹ تَن و چند روز پس از آغاز جنگ صورت گرفت (سپاه هشتم...، آمارنامه...، ص ۳۷)، پشتیبانی از جبهه‌های نبرد در ۸ سال دفاع مقدس در این استان نیز عمدتاً توسط پشتیبانی جنگ جهاد خراسان و ستاد پشتیبانی جنگ سپاه انجام می‌گردید، لیکن در کنار این دو بازوی مهم پشتیبانی از جنگ، نهادهای دیگری نظیر کمیته امداد امام خمینی، هلال‌احمر خراسان، استانداری و مانند آن نیز وجود داشت و امر خطیر جمع‌آوری هدایا و نذورات مردمی را در راستای کمک به یگان‌های خراسان در جبهه‌ها انجام می‌داد. نوع کمک‌های مردمی به دو شکل نقدی و جنسی بود، کمک‌های نقدی شامل پول نقد و اجناس باارزش نظیر طلا و نقره، و انواع ساعت مچی بود که بعد از تبدیل به پول نقد به جبهه‌ها ارسال می‌شد؛ کمک‌های جنسی نیز به چند صورت، تولید مواد غذایی، تولید البسه مورد نیاز و جمع‌آوری اجناس مورد نیاز بود (وزارت جهاد...، فعالیت‌های...، بش). فقط در یک مورد جمع کمک‌های جنسی در سه‌ماهه اول سال ۶۷ استان خراسان رضوی مبلغ ۱۶۸۴۲ میلیون ریال بود (وزارت جهاد...، لیست...، بش). ازجمله مصادیق دیگر کمک‌های مردمی خراسان رضوی که در سال ۱۳۶۴ به جبهه ارسال ‌شده، می‌توان به ارسال ۵۸ دستگاه تریلی و کامیون حامل کمک‌های مردمی به جبهه‌ها در تاریخ ۶/9/1364 اشاره کرد، این کمک‌ها به یگان‌های ستاد قرارگاه کربلا ۲۵ دستگاه، لشکر ۵ نصر ۹ دستگاه، تیپ ۲۱ امام رضا(ع) 9 دستگاه، لشکر ۷۷ ثامن‌الائمه(ع) 5 دستگاه، قرارگاه سلمان ۴ دستگاه، لشکر ۸ نجف اشرف ۲ دستگاه، ستاد قرارگاه حمزه سیدالشهدا(ع) 2 دستگاه، تیپ ویژه شهدا ۱ دستگاه و ستاد قرارگاه نجف اشرف نیز یک دستگاه حامل انواع کمک‌های مردمی مشروح بود (وزارت جهاد...، اجناس...، بش). همچنین آمار کل اقلام ارسالی به جبهه توسط ستاد جنگ خراسان بزرگ، از ابتدای جنگ تا پایان سال ۱۳۶۶ به شرح ذیل است: طلا و جواهرات ۳۶ کیلوگرم، نقره‌جات ۱۴۷ کیلوگرم، انگشتر ۱۸۰۰ شمار، ساعت مچی ۸۱۰ شمار، وجه نقد ۲۱۸۰۰۰۰۰۰۰ ریال، انواع مواد غذایی ۱۳۵۰۰ تُن، انواع میوه ۳۰۰۰ تُن، انواع گوشت ۲۴۵ تُن، انواع پوشاک ۲۴۵۵۰۰۰ دست، انواع مواد پاک‌کننده ۴۰۶ تُن، انواع کیسه گون ۱۵۳۷۶۵۱۰۰ شمار، کمپوت و کنسرو ۷۰۰۰۰۰۰ شمار، انواع حشره‌کش ۲۵۰۰۰ شمار، تانکر آب ۸۵۰ شمار کلمن و یخدان ۱۵۰۰۰ شمار و اعزام انواع کمپرسی‌های مردمی جهت کمک به رزمندگان ۹۰۰۰ دستگاه بوده است (وزارت جهاد...، آمار...، بش).

در طی دوره ۸ ساله دفاع مقدس ۳۰۵۲۹۳ تَن از این استان به جبهه اعزام‌شدند. که ۴۹/77 درصد از نیروهای اعزامی، تحت عنوان نیروی رزمنده (67925 تَن اعزام نخست و ۱۴۶۳۶۵ تَن اعزام مجدد) و ۵۱/22 درصد نیز نیروی اعزام تخصصی بوده است (سپاه هشتم...، فرم۱...، بش). پراکنش اعزام نیرو از استان خراسان رضوی طی سال‌های مختلف جنگ به‌صورت ذیل بوده است. سال ۱۳۵۹ (48/0 درصد)، سال ۱۳۶۰ (55/4 درصد)، سال ۱۳۶۱(02/14 درصد)، سال ۱۳۶۲، (74/10 درصد) سال ۱۳۶۳ (30/11 درصد)، سال ۱۳۶۴ (52/10 درصد)، سال ۱۳۶۵ (14/21 درصد)، سال ۱۳۶۶ (27/14 درصد) و در نیمه نخست سال ۱۳۶۷ (98/12 درصد) از نیروهای اعزامی به جبهه اعزام‌ شده است. بررسی وضعیت اعزام شهرستان‌ها قبل از تقسیمات سیاسی جدید استان خراسان رضوی نیز نمایانگر این است که شهرستان‌های مشهد با ۱۵۲۰۴۳ تَن (8/49 درصد)، نیشابور ۳۷۸۶۶ تَن (4/12 درصد)، کاشمر ۲۴۰۴۹ تَن (88/7 درصد)، سبزوار ۲۳۸۷۰ تَن (82/7 درصد) و تربت حیدریه با ۱۵۳۷۶ تَن (04/5 درصد) به ترتیب بیش‌ترین شمار و درصد نیروی اعزامی را به خود اختصاص دادند (سپاه هشتم...، فرم۶، بش). آمار موجود از اعزام‌های نیروی استان در سه سال متوالی از سال ۶۵ تا پایان جنگ نشان می‌دهد، که در طی این دوره از کل استان خراسان رضوی شمار ۱۰۷۷۵۳ تَن تحت عنوان اعزام‌های سراسری به جبهه، اعزام‌شده‌اند که این نیروها به ترتیب در یگان‌های زیر جذب‌شده‌اند، لشکر ۵ نصر ۱۲/34 درصد، لشکر ۲۱ امام رضا(ع) 06/31 درصد، لشکر ویژه شهدا ۲۱/19 درصد، سپاه کامیاران ۵۷/3 درصد، تیپ ۸۸ انصارالرضا(ع) 53/3 درصد، توپخانه ۶۱ محرم ۸۷/2 درصد، سپاه هشتم ۲۹/2 درصد، تیپ قائم(عح) 07/1 درصد، لشکر ۴۳ امام علی(ع) 05/1 درصد، قرارگاه رمضان ۷۹/0 درصد، قرارگاه نصر ۲۹/0 درصد، قرارگاه صراط ۱۳/0 درصد و تیپ ۳۱۳ حر ۰۲/0 درصد از نیروهای اعزامی از خراسان رضوی را جذب نموده‌اند (سپاه هشتم...، گزارشی... یگان‌های رزم، بش). همچنین در طی همین دوره (ابتدای سال ۶۵ تا انتهای جنگ) بیشترین شمار و درصد اعزام‌های سراسری در کاروان‌هایی زیر بوده است. در سال ۱۳۶۵ کاروان بزرگ به‌سوی کربلا ۱ مورخ ۳۱/6/1365 با ۷۲۰۴ تَن سپاهیان حضرت محمد(ص) مورخ ۱۰/9/1365 با ۶۶۳۶ تَن و سپاهیان حضرت مهدی(عج) مرحله ۱ مورخ ۲۱/11/1365 با ۵۹۴۰ تَن، در سال ۱۳۶۶ کاروان بزرگ سپاهیان حضرت محمد(ص) مورخ ۱۲/9/1366 با ۶۴۲۶ تَن، سپاهیان حضرت امیر مورخه ۱۰/10/1366 با ۳۴۴۲ تَن و کاروان لشکریان صاحب‌الزمان(عج) مورخ ۲۵/1/1366 با ۲۵۷۶ تَن و در نیمه اول سال ۱۳۶۷ کاروان بزرگ سپاهیان امیر با ۵۷۷۶ تَن، کاروان حضرت محمد(ص) مورخ ۵/5/1367 با ۴۸۱۷ تَن و کاروان بزرگ سپاهیان حضرت امام حسین(ع) مورخ ۱۰/1/1367 با ۲۳۴۳ تَن بیش‌ترین شمار افراد اعزامی به جبهه‌ها را دارا بوده‌اند (سپاه هشتم... یگان‌های رزم، بش).

پادگان‌های شهید چمران، هاشمی‌نژاد، شهید بهشتی، شهید دستغیب، کربلا، شهید کاوه، نجف اشرف، دستغیب و مرکز آموزش امدادگری از جمله مراکز آموزش نیرویی استان خراسان در دوران دفاع مقدس بوده‌اند. براین‌ اساس در طی ۸ سال دفاع مقدس ۶۹۷۱۲ تَن از سراسر استان خراسان رضوی برای آموزش اعزام به جبهه به این مراکز اعزام‌ شده‌اند که از این شمار ۶۳۵۱۳ تَن موفق به گذراندن دوره‌های آموزشی شده و مابقی نتوانستند دوره‌های مورد اشاره را طی نمایند. ترتیب و درصد آموزش نیرو در پادگان‌های فوق به‌صورت زیر است. پادگان آموزشی شهید بهشتی ۹۲/34 درصد، شهید هاشمی‌نژاد ۱۰/20 درصد، شهید چمران ۶۴/17 درصد، پادگان کربلا ۹۱/8 درصد، پادگان نجف اشرف ۲۶/7 درصد، پادگان شهید کاوه ۳۰/5 درصد، مرکز آموزش امدادگری ۰۸/3 درصد و پادگان آموزشی شهید دستغیب ۸۰/2 درصد از نیروهای آموزشی استان خراسان رضوی را به خود اختصاص داده‌اند (سپاه هشتم، فرم ۱۴/1...، بش).

یگان‌های استانی که در پهنه وسیع استان خراسان رضوی دارای عقبه پشتیبانی بوده و یا نیروی رزمی و تخصصی آن از شهرستان‌های خراسان رضوی تأمین می‌شده به شرح زیر است. از ارتش جمهوری اسلامی:

لشکر ۷۷ پیروز ثامن‌الائمه(ع) و پایگاه پدافند هوایی امام رضا(ع)، از سپاه پاسداران و نیروهای مردمی بسیج، لشکر ۵ نصر با سه تیپ (۱۸ جوادالائمه(ع) امام صادق(ع) و امام موسی(ع))، تیپ و لشکر ۲۱ امام رضا(ع)، تیپ و لشکر ویژه شهدا، گروه توپخانه ۶۱ محرم، تیپ (گروه) مهندسی ۴۵ جوادالائمه(ع)، تیپ ۳۱۳ حر، تیپ ۱۲ قائم(عج)، تیپ ۸۸ انصارالرضا(ع)، لشکر مهندسی ۴۳ امام علی(ع)، سپاه هشتم ثامن‌الائمه(ع)، سپاه کامیاران، بخشی از نیروهای قرارگاه رمضان، قرارگاه نصر و قرارگاه صراط (سپاه هشتم...، گزارشی از...، سال ۱۳۶۵ ص ۳۰-40، 1366 ص ۴۹-59 و ۱۳۶۷ ص ۷-15) و از جهاد سازندگی نیز جهاد خراسان مهم‌ترین یگان پشتیبانی مهندسی خراسان در طی دوران دفاع مقدس بوده است.

استان خراسان رضوی ۱۷۲۶۵ تَن شهید، ۴۹۱۶۲ تَن جانباز و ۳۳۹۳ تَن آزاده (اسیرجنگی) در دوران جنگ داشته است (بنیاد شهید...، بش)؛ شهدایی همچون یوسف کلاهدوز، محمود کاوه، محمد مهدی خادم‌الشریعه، ولی‌الله چراغچی، محمد فرومندی، عبدالحسین برونسی، پرویز حبرانی، سیدمهدی رضوی و محمد طرح‌چی ازجمله شهدای شاخص استان در جنگ تحمیلی می‌باشند؛ شهدای این استان در ۱۴۵۱ گلزار دفن‌شده‌‌اند، که پنج گلزار بهشت رضا مشهد (5480 شهید)، خواجه ربیع مشهد (1161 شهید)، بهشت مرکزی سبزوار (566 شهید)، بهشت فضل نیشابور (560 شهید) و باغ بهشت قوچان (375 شهید) به ترتیب بیش‌ترین شمار شهدا را در خودی جای‌داده‌اند. (بنیاد شهید...، لیست...، بش) همچنین در این استان ۵۹ یادمان به‌منظور تجلیل از مقام والای ۲۳۵ شهید گمنام ساخته‌شده است (بنیاد شهید...، یادمان...، بش).

مآخذ: ابوالقاسمی، محسن، تاریخ زبان فارسی، تهران: سمت، ۱۳۷۳ ش؛ اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی، معاونت میراث فرهنگی. پایگاه‌های میراث فرهنگی. ۱۳۹۸، درگاه اینترنتی میراث فرهنگی استان خراسان رضوی، <miras.razavichto.ir>، (10/03/1399)؛ «انقلاب اسلامی در آیینه تاریخ: نگاهی به خروش انقلابیون مشهد در آذر و دی‌ماه ۵۷»، 30/10/1397، خبرگزاری جمهوری اسلامی، ۳۰/10/1397، <www.irna.ir>، (27/04/1399)؛ اُورانسکی، ی. میوسیف، «مقدمه فقه‌ اللغله ایرانی»، ترجمه کریم کشاورز، تهران: دانش‌نگار، ۱۳۵۸ش؛ ایوانف، ولادیمیر، گزارشات دیگر در باره کولی‌ها در ایران، ژورنال انجمن آسیای بنگال، سلسله جدید، ش ۱۶، ۱۹۲۰ش؛ بنیاد شهید و امور ایثارگران خراسان رضوی، گزارش آماری شهداء، جانبازان و آزادگان (اسرای جنگی) 11/4/1398، آرشیو بنیاد شهید انقلاب اسلامی خراسان رضوی؛ همو، لیست شهدای شاخص، آرشیو بنیاد شهید و امور ایثارگران خراسان رضوی؛ همو، لیست یادمان شهدای استان خراسان رضوی، آرشیو بنیاد شهید و امور ایثارگران خراسان رضوی؛ «بازتاب فاجعه مدرسه فیضیه و قیام خونین ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ در خراسان»، درگاه اینترنتی ۲۲ بهمن، <www.22bahman.ir>، (11/03/1399)؛ بنیاد شهید انقلاب اسلامی خراسان رضوی، لیست یادمان شهدای گمنام، موجود در بیناد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس خراسان رضوی؛ «پناهگاه حیات وحش، ۱۳۹۷»، 1397، پایگاه خبری دیده‌بان محیط‌زیست و حیات‌ وحش ایرا،ن <www.iew.ir>، (20/04/1399)؛ حکمت، علی اصغر، سی خاطره فرخنده از عصر پهلوی، تهران: شرکت چاپ پارسی، ۱۳۵۵ش؛ رضایی، جواد، «انقلاب اسلامی در استان خراسان، بخش دوم»، 06/11/1397، مرکز مطالعات و تحقیقات فرهنگ و ادب پایداری، دفتر ادبیات انقلاب اسلامی، < http://22bahman.ir/show.php?page=post&id=18829>، 20/04/1399؛ «روایتی از زندگی از هدایت مبارزات انقلابی مردم تا خاطره اولین دیدار شهید هاشمی‌نژاد با امام(ره) پس از انقلاب»، 20/11/1398، قدس آنلاین، <www.qudsonline.ir>، (17/03/1399)؛ رهنما، محمدرحیم، و حسین آقاجانی، آمایش استان خراسان رضوی، مشهد: جهاد دانشگاهی، ۱۳۹۱ش؛ سازمان جهاد کشاورزی استان خراسان رضوی، واحد آمار و اطلاعات، سالنامه آماری کشاورزی ۱۳۹۴، مشهد: سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی، ۱۳۹۴ش موجود در https://koaj.ir/modules/ showframework.aspx?RelFacilityId=1241&ObjectID=851&FrameworkPageType=SEC؛ سپاه هشتم ثامن‌الائمه(ع)، معاونت طرح و برنامه، مدیریت آمار و اطلاعات، آمارنامه اعزام به جبهه استان خراسان، ۶۷-1359ش، موجود در بیناد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس خراسان رضوی؛ همو، فرم ۱۴/1 اعزام به آموزش استان خراسان، ۶۷-1359، موجود در بیناد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس خراسان رضوی؛ همو، فرم شماره ۱ اعزام نیروی خراسان به جبهه ۶۷-1359ش، موجود در بیناد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس خراسان رضوی؛ همو، فرم شماره ۶ اعزام نیروی خراسان به جبهه، ۶۷-1359ش، موجود در بیناد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس خراسان رضوی؛ همو، گزارشی از اعزام کاروان‌های خراسان به جبهه، ۶۷-1365ش، موجود در بیناد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس خراسان رضوی؛ همو، گزارشی از اعزام نیروی به یگان‌های رزم، ۶۷-1365ش، موجود در بیناد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس خراسان رضوی؛ «محاسبه فاصله شهرها، مسافت‌یاب راه‌های ایران»، 1398، درگاه اینترنتی باحساب، <www.bahesab.ir>، 15/02/1399؛ مرکز آمار ایران، سالنامه آماری استان خراسان رضوی ۱۳۹۵، تهران: مرکز آمار ایران، ۱۳۹۶ش؛ همو، سالنامه آماری استان خراسان رضوی ۱۳۹۶، تهران: مرکز آمار ایران، ۱۳۹۷ش؛ همو، سرشماری نفوس و مسکن استان خراسان رضوی سال ۱۳۶۵، تهران: مرکز آمار ایران، ۱۳۶۶ش؛ همو، فرهنگ آبادی‌های کشور (براساس سرشماری آبان ۱۳۵۵)، جلد ۲۱ (استان خراسان)، تهران: مرکز آمار ایران، ۱۳۶۰ش؛ مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد انقلاب اسلامی، جلد ۵، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۴ش.؛ مرکز بررسی اسناد تاریخی، «گذری بر انقلاب اسلامی در استان خراسان رضوی به روایت اسناد ساواک»، 19/11/1398، <www. historydocuments.ir>، (12/02/1399)؛ «مشاهیر و مفاخر مشهد و خراسان»، 1398، سامانه جامع گردشگری مشهد، <visitmashhad.com/figures-and-celebrities-fa>، (10/02/1399)؛ نجفیان، آرزو، زبان‌ها و گویش‌های خراسان، تهران: ۱۳۹۱ش.؛ «نگاهی به خروش انقلابیون مشهد در آذر و دی‌ماه ۵۷»، 30/10/1397، خبرگزاری ایرنا، < https://www.irna.ir/news/83176878>، (11/03/1399)؛ وزارت جهاد سازندگی، جهاد سازندگی خراسان، ستاد پشتیبانی جنگ، آمار کمک‌های امت حزب‌الله، سند شماره ۲۲، ۶۶-1359ش، موجود در آرشیو سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی؛ همو، اجناس ارسالی خراسان در کاروان کربلای۱، سند شماره ۲۲، ۶/9/1364ش، موجود در آرشیو سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی؛ همو، فعالیت‌های تولیدی شهرستان‌های خراسان، دی‌ماه ۱۳۵۹ تا پایان سال ۱۳۶۳، تهران: وزارت جهاد سازندگی؛ همو، لیست خودیاری مردمی ۱/1 الی ۳۱/3/1367ش، موجود در آرشیو سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی؛ یارشاطر، احسان، «زبان‌ها و لهجه‌های ایرانی»، مجله دانشکده ادبیات دانشگاه تهران، س ۵، ش ۱، ۱۳۳۶ش.

نویسنده: سید حسین موسوی